Circulaire economie

De circulaire economie is een economisch systeem dat bedoeld is om herbruikbaarheid van producten en grondstoffen te maximaliseren en waarde vernietiging te minimaliseren. In deze circulaire economie bestaat geen afval en worden grondstoffen steeds opnieuw gebruikt. Zowel vanuit de Europese Unie en Nederland zijn er initiatieven om de omslag van een lineaire naar een circulaire economie vorm te geven. Nationale en decentrale overheden maken de overgang mogelijk, maar de EU heeft ook een belangrijke rol in de ondersteuning ervan. Er is op Europees niveau dan ook veel aandacht voor de transitie naar een circulaire economie. Op 2 december 2015 heeft de Europese Commissie een EU-actieplan voor de circulaire economie uitgebracht. Dit actieplan was een grote stap richting de overgang naar een circulaire economie. Inmiddels is er veel gebeurd. Het actieplan is in 2019 geëvalueerd en daaruit zijn speerpunten voor de toekomst naar voren gekomen. In het kader van de Green Deal is inmiddels een nieuw EU-actieplan voor de circulaire economie aangekondigd.

Green deal

In het aangekondigde actieplan wordt ingezet op beleid voor ‘duurzame producten’ gericht op circulair design, waarbij het voorkomen van afval en hergebruik van producten centraal staat. Dit beleid is gericht op productsectoren die veel kostbare grondstoffen verbruiken zoals voor textiel, bouwmaterialen, elektronica en plastic. De uitgebreide producentenverantwoordelijkheid wordt versterkt, er komen strengere voorwaarden op het gebied van duurzame verpakkingen en er volgt een wettelijk kader voor biologisch afbreekbare verpakkingen. Daarnaast kondigt de Commissie een voorstel aan voor een Europees model voor gescheiden afvalinzameling.

EU-actieplan ‘Maak de cirkel rond’ uit 2015

Veel thema’s uit het actieplan waren van toepassing op beleidsterreinen waar decentrale overheden een grote rol spelen, zoals afvalverwerking. Van speciaal belang daarbij is de Kaderrichtlijn Afvalstoffen die onder andere regels met betrekking tot einde-afval criteria 0mvat, de afvalhiërarchie introduceert, en recyclingdoelstellingen formuleert.

Het doel van het actieplan was om voor een impuls te zorgen in de ontwikkeling van een circulaire economie in de interne markt. Het actieplan voorzag in een concreet, breed en ambitieus maatregelenpakket, dat vóór 2020 zou moeten worden uitgevoerd.

De Commissie ambieerde met dit pakket alle mogelijke middelen gebruiken om de Europese economie te transformeren, nieuwe kansen voor het bedrijfsleven creëren en het concurrentievermogen versterken. Het gehele maatregelenpakket van het actieplan voor de circulaire economie beslaat de diverse stadia van een productcyclus. Dit betekent dat de Europese Commissie maatregelen trof op het gebied van productontwerp, productieprocessen, verbruik, afvalbeheer, hergebruik, specifieke producten/afvalgroepen zoals schaarse grondstoffen, levensmiddelen en kunststoffen en innovatie en investeringen. Op veel terreinen zijn grote stappen gezet. In de evaluatie van het actieplan wordt ook herkend dat er nog veel nodig is om de kansen die de circulaire economie biedt te verzilveren.

Wetgevingsvoorstellen afvalstoffen

Het zwaartepunt van de maatregelen uit het actieplan lag bij het wijzigen van bestaande richtlijnen betreffende afvalstoffen. Waarbij onder andere ingezet werd op het verlagen van de hoeveelheid afval, het vereenvoudigen van het wetgevingskader en het verhoging van het hergebruik- en recyclingpercentage van verschillende afvalsoorten. Op 2 december 2015 introduceerde de toenmalige Commissie met de Circular Economy Package in totaal vier wetsvoorstellen die zes EU richtlijnen herzien. Inmiddels zijn deze vier wetsvoorstellen aangenomen:

• Richtlijn (EU) 2018/851 tot wijziging van Richtlijn 2008/98/EG betreffende afvalstoffen
• Richtlijn (EU) 2018/850 tot wijziging van Richtlijn 1999/31/EG van de Raad betreffende het storten van afvalstoffen
• Richtlijn (EU) 2015/720 tot wijziging van Richtlijn 94/62/EG betreffende de vermindering van het verbruik van lichte plastic draagtassen (Voor de EER relevante tekst)
• Richtlijn (EU) 2018/849 tot wijziging van de Richtlijnen 2000/53/EG betreffende autowrakken, 2006/66/EG inzake batterijen en accu’s, alsook afgedankte batterijen en accu’s, en 2012/19/EU betreffende afgedankte elektrische en elektronische apparatuur

Hergebruik

Het circulair gebruik van grondstoffen is een essentieel onderdeel van de circulaire economie. Hierbij wordt niet alleen gekeken naar het einde van de productieketen, maar vanaf het moment dat er grondstoffen worden gewonnen tot het moment dat afval ontstaat.

De Kaderrichtlijn Afvalstoffen definieert de basisconcepten rondom afvalbeheer, zoals recycling en terugwinning. De Kaderrichtlijn specificeert ook wanneer iets geen afval meer is maar een secundaire grondstof. Door de focus op afvalpreventie verandert het perspectief op afval van last naar waardevolle hulpbron.

Circulair aanbesteden

Overheidsopdrachten zijn goed voor een groot deel van de Europese consumptie, bijna 20% van het bbp van de EU. De Commissie stimuleert dan ook de rol van overheden ten aanzien van de circulaire economie door maatregelen op het gebied van groene overheidsopdrachten. Hierbij worden op EU-niveau criteria uitgewerkt die vervolgens op vrijwillige basis door overheidsinstanties worden gebruikt. Meer informatie vindt u bij circulair aanbesteden.

Europese financiering

Door duurzame activiteit in belangrijke sectoren en nieuwe kansen voor het bedrijfsleven te stimuleren, draagt het plan van de Commissie bij tot het ontsluiten van het potentieel voor groei en banen van een circulaire economie. De Commissie kondigde in het actieplan in 2015 al aan eeninvesteringsplatform voor de circulaire economie in samenwerking met de Europese Investeringsbank op te richten. Het platform zou daarbij gebruik maken van financiering vanuit de bestaande Europese subsidiefondsen, zoals EFSI en het Horizon-2020 fonds. Het platform heeft inmiddels aanbevelingen opgesteld die helpen de rendabiliteit van circulaire projecten te verbeteren, fondsenactiviteiten te coördineren en goede voorbeelden uit te wisselen. In de evaluatie van 2019 is tevens aangekondigd dat het platform nog nauwer gaat samenwerken met de Europese Investeringsbank om financiële steun te bieden aan duurzame projecten

In het meerjarig financieel kader van 2021-2027 zal circulaire economie relevanter worden dan ooit. Het huidige Commissievoorstel voor een nieuw EFRO plaatst circulaire economie als een prioriteit voor een groener en slimmer Europa.

Zie deze praktijkvraag voor meer informatie over het investeringsplatform circulaire economie.

Innovation deals

In navolging van het Nederlandse concept Green Deals zijn de Innovation Deals (IDs) een nieuw middel om innovatie met betrekking tot circulaire economie te bespoedigen. Het doel van zo’n innovatiedeal is het samenbrengen van innovators, lokale, regionale en nationale autoriteiten en de Commissie om regelgevingsbarrières die een remmend effect hebben op innovatie te signaleren en te verbeteren. Hierbij worden de doelstellingen van de circulaire economie verenigd met die van better regulation. In mei 2016 is een ID begonnen voor het hergebruik van afvalwater. Daarop volgde een ID op het gebied van hergebruik van end-of-life batterijen. Baserend op de ervaringen met deze twee pilots, verkent de Commissie nu ID’s voor andere sectoren.

Ecodesign

In het actieplan wordt ook aandacht besteed aan het beter ontwerpen van producten, zodat zij gemakkelijker kunnen worden gerepareerd, verbeterd of gereproduceerd. De Commissie kijkt daarbij naar de Ecodesignrichtlijn. Deze richtlijn heeft betrekking op de efficiëntie en milieuprestaties van energie gerelateerde producten. Echter, de Commissie wil ook aspecten als repareerbaarheid, duurzaamheid, verbeterbaarheid, en recycleerbaarheid laten meespelen Ook wordt voor de toekomst overwogen het beleid uit te breiden naar verpakkingen, textiel en meubels. De Commissie beoogt tevens Ecodesign voor niet-energiegerelateerde productgroepen uit te breiden. De Commissie werkt aan de herziening van de essentiële eisen voor verpakkingsmateriaal, met als doel het ontwerp te verbeteren met het oog op hergebruik en hoogwaardige recycling van verpakkingen.

Verdere Europese wetgeving

Het is van belang dat decentrale overheden rekening houden met de Europese staatssteunregels op het moment dat zij steun verlenen voor circulaire projecten. Specifieke staatssteun voorwaarden die betrekking hebben op de circulaire initiatieven zijn te vinden onder milieusteun op de website. Het gaat hier onder andere om artikel 47 van de Algemene groepsvrijstellingsverordening (AGVV) en de categorie afvalbeheer van het Milieusteunkader.

Op het moment dat een decentrale overheid als marktpartij wil optreden in het kader van de circulaire economie, is het van belang dat zij rekening houdt met de Europese mededingingsregels. Voor meer informatie zie hier.

Ook de (Europese) aanbestedingsregels moeten in acht genomen worden met betrekking tot de circulaire economie. Zie voor meer informatie het dossier aanbesteden en specifiek de pagina duurzaam aanbesteden.

Circulair gebruik grondstoffen

Een transitie naar een circulaire economie vergt actie in de hele productketen, van het duurzaam winnen van grondstoffen tot het moment dat afval ontstaat. Bij het verduurzamen en het circulair gebruik van grondstoffen spelen decentrale overheden een belangrijke rol. Daarbij dienen zij rekening te houden met en kunnen zij gebruik maken van het beleid ontwikkeld in door de Europese Commissie.

Secundair gebruik grondstoffen

In een circulaire economie worden materialen die kunnen worden gerecycleerd, als nieuwe grondstoffen terug de economie in gepompt, waarmee de continuïteit van de aanvoer wordt vergroot. Door de Commissie worden deze gerecyclede grondstoffen gekwalificeerd als “secundaire grondstoffen”. De Commissie is voornemens de belemmeringen met betrekking tot  onzekerheid over de kwaliteit waarmee exploitanten die secundaire grondstoffen willen gebruiken weg te nemen.

Door het ontbreken van voor de hele EU geldende normen is het moeilijk onzuiverheidsgehalten te bepalen of te beoordelen of de secundaire grondstoffen geschikt zijn voor hoogwaardige recycling voor bijvoorbeeld kunststoffen. Vanuit het EU-actieplan voor de circulaire economie wordt dan ook ingezet op het ontwikkelen van kwaliteitsnormen voor secundaire grondstoffen en het verspreiden van best practices op dit gebied.

Afvalstoffen of grondstoffen?

Daarnaast worden in de herziene wetgevingsvoorstellen betreffende afvalstoffen meer geharmoniseerde regels vastgesteld om te bepalen wanneer een secundaire grondstof wettelijk niet langer als “afval” mag worden beschouwd, door de bestaande regels inzake de “einde-afvalfase” te verduidelijken. Zie over de kwalificatie van afval volgens Europese regels ook onze praktijkvraag ‘Hergebruik afval. Wanneer is afval niet langer afval?’.

Kritieke grondstoffen

Kritieke grondstoffen zijn grondstoffen die voor de EU van groot economisch belang zijn, en waarvan de levering is kwetsbaar voor onderbreking in sommige gevallen heeft de winning ervan ook aanzienlijke gevolgen voor het milieu. De Europese Commissie heeft een lijst van kritieke grondstoffen opgesteld, hieronder vallen bijvoorbeeld zeldzame aardmetalen en andere edele metalen, maar ook fosfor. Deze grondstoffen worden vaak in elektronische apparaten gebruikt. Gezien de momenteel zeer geringe mate van recycling van deze grondstoffen gaan er aanzienlijke economische kansen verloren. Betere terugwinning van kritieke grondstoffen is om al deze redenen een van de uitdagingen die op weg naar een meer circulaire economie moet worden aangepakt.

Daarom bestaat er EU-wetgeving over afgedankte elektrisch en elektronisch apparatuur waarin verplicht streefdoelen zijn opgenomen omtrent het recycleren van elektronisch afval aan, onder meer door middel van verplichte streefdoelen. Voor meer informatie hierover zie hier.

European innovation partnership on raw materials

Een EU initiatief dat zich onder andere ook richt op grondstoffengebruik is het European Innovation Partnership on Raw Materials (EIP). Het EIP is in 2012 opgestart en heeft als doel de toevoer van grondstoffen voor de Europese economie te verduurzamen. Er wordt vanuit dit partnerschap ingezet op diversificatie van het gebruik van schaarse grondstoffen en efficiënter gebruik van deze grondstoffen.

Optimaal gebruik grondstoffen

Het planbureau voor de Leefomgeving heeft in 2016 een Policy Brief ‘Grondstof voor de circulaire economie’ uitgebracht. In deze publicatie hebben zij een overzicht opgesteld met daarin het optimale gebruik van grondstoffen weergegeven in 7 stappen.

Een goed voorbeeld van verdere decentrale inzet op gebied van hergebruik van grondstoffen is het Nationaal Grondstoffenakkoord.

Nationale initiatieven

Nederland is één van de voortrekkers in Europa op het gebied van de circulaire economie. Er zijn dan ook een breed scala aan initiatieven ontplooit om een circulair economisch model te bevorderen. In een groot deel van deze circulaire maatregelen spelen decentrale overheden een centrale rol. Hieronder vindt u een aantal van deze nationale circulaire initiatieven.

Het Rijksbrede programma circulair in 2050

Het Rijk geeft in het Nationale actieplan de ambitie aan om een (tussen)doelstelling te realiseren van 50% minder gebruik van primaire grondstoffen zoals mineralen, fossiel en metalen ten opzichte van het huidige gebruik en verbruik. Deze doelstelling sluit aan op het ambitieniveau van andere EU lidstaten. Om dit te kunnen bewerkstelligen zijn een aantal veranderingen en actiepunten nodig. Dit wordt met name door het minister van Infrastructuur en Milieu verder uitgerold.

Grondstoffenakkoord

Op 24 januari 2017 hebben 180 partijen in Den Haag het Nationaal Grondstoffenakkoord getekend . Hierin staan afspraken om de Nederlandse economie te laten draaien op herbruikbare grondstoffen. Onder andere de VNG, het IPO en de UvW hebben het akkoord ondertekend. Inmiddels hebben ruim 325 maatschappelijke partijen dit akkoord onderschreven.

De ondertekenaars geven zichzelf als doel binnen een half jaar een plan vaststellen met daarin de onderwerpen biomassa, voedsel, kunststoffen, maakindustrie, bouw en consumptiegoederen. In deze vijf transitieagenda’s komt te staan welke stappen worden gezet voor een volledig circulaire economie in 2050.

Green deal circulair inkopen

Een ander initiatief waarmee wordt ingezet op de circulaire economie is de Green Deal Circulair Inkopen. Maar wat is een Green Deal nu precies? Vanuit de Nederlandse overheid worden op verschillende manieren duurzame doelstellingen ondersteund. In 2011 is het concept Green Deal in het leven geroepen om duurzame samenwerking tussen decentrale overheden, maatschappelijke organisaties, ondernemers en de Rijksoverheid te faciliteren.

De Green Deal helpt om duurzame plannen uit te voeren, doordat knelpunten door deze gezamenlijke aanpak uit de weg kunnen worden genomen. Inmiddels zijn er al meer dan 200 Green Deals afgesloten. De rol die overheden hebben binnen deze initiatieven verschilt. Bijvoorbeeld:

• het wegnemen van belemmeringen in wet- en regelgeving;
• het toegankelijk maken van netwerken;
• het ondersteunen van toegang tot de kapitaalmarkt;
• inbrengen van kennis;

Bij Green Deals moeten decentrale overheden wel rekening houden met de aanbesteding-, Staatssteun– en mededingingsregels. Meer informatie over de Europese regels waarmee een decentrale overheid te maken kan krijgen bij het uitvoeren van Green Deals vindt u in het Factsheet Green Deals.

Meer weten over dit onderwerp?

Werkt u voor een decentrale overheid of het Rijk en hebt u een vraag over dit onderwerp? Neem dan contact op met de helpdesk van Europa decentraal:

STEL UW VRAAG