Nitraten zijn nog steeds een belangrijke oorzaak van waterverontreiniging in de EU. Nederland is één van de landen die voor de grootste uitdaging staat bij het aanpakken van vervuiling door nutriënten uit de landbouw, zoals stikstof en fosfor. In een verslag over de uitvoering van de Nitraatrichtlijn tussen 2016 en 2019 roept de Commissie daarom op tot ingrijpender maatregelen en betere naleving om de doelen van de richtlijn te halen.
Wat is de Nitraatrichtlijn?
Het doel van de Nitraatrichtlijn (Richtlijn 91/676) is grond- en oppervlaktewater te beschermen tegen verontreiniging. De richtlijn moet voorkomen dat nitraten uit de landbouw het water vervuilen. Nitraat is een van de vormen waarin stikstof voorkomt in de bodem en in het water. Het wordt gebruikt in mest en kunstmest. De Nitraatrichtlijn schrijft bijvoorbeeld voor dat een liter water niet meer dan 50 milligram nitraat mag bevatten en stelt een maximum aan de hoeveelheid stikstof die landbouwers op hun grond mogen verspreiden.
Op grond van de Nitraatrichtlijn moeten de lidstaten de wateren identificeren die door nitraatverontreiniging (dreigen te) worden getroffen en deze aanwijzen als ‘nitraatgevoelige gebieden’. Ze dienen actieprogramma’s te ontwikkelen en uit te voeren met maatregelen om nitraatverontreiniging te verminderen of voorkomen. Nederland is één van de dertien lidstaten die ervoor heeft gekozen het hele grondgebied als ‘nitraatgevoelig gebied’ te bestempelen.
Belang van de Nitraatrichtlijn voor andere Europese regelgeving
De Nitraatrichtlijn is een belangrijk instrument in het kader van de Kaderrichtlijn Water (KRW) (200/60/EG). Deze richtlijn schrijft voor dat alle Europese oppervlaktewateren en grondwater uiterlijk in 2027 een goede kwaliteit moeten bereiken. Verontreiniging door nutriënten uit meststoffen is daarbij één van de belangrijkste struikelblokken. Zo gaat ongeveer de helft van de stikstof in meststoffen die in of op de bodem wordt gebruikt verloren en komt in de omgeving terecht.
In de Green Deal heeft de EU als doel gesteld om het nutriëntenverlies, dus de hoeveelheid nutriënten die in de omgeving terecht komt, in 2030 ten minste te halveren. De toepassing van de Nitraatrichtlijn is essentieel om dit te behalen.
Stagnatie bij de uitvoering van de richtlijn
Het verslag laat zien dat er weliswaar een verbetering is in de kwaliteit van het oppervlaktewater en het grondwater ten opzichte van 1991, maar dat er de laatste tien jaar zeer weinig vooruitgang geboekt is.
Het rapport gaat specifiek in op de situatie rond grondwater, oppervlaktewater en nitraatgevoelige gebieden in de periode 2016-2019. De bevindingen zijn als volgt:
- in 14,1% van het grondwater van de lidstaten werd de grenswaarde voor nitraat overschreden. Dit is vergelijkbaar met de vorige verslagperiode (2012-2015);
- voor alle soorten oppervlaktewateren is eutrofiëring een groot probleem: tussen 31% en 81% van de oppervlaktewateren (meren, rivieren, kustwateren en mariene wateren) is eutroof. Eutrofiëring wil zeggen dat water, bijvoorbeeld door overbemesting, rijker aan nutriënten wordt. Dit stimuleert de groei van algen en kroos, die andere planten verstikken. Het rotten van die planten veroorzaakt zuurstofverlies in het water, wat kan leiden tot sterfte van vissen en andere waterdieren;
- de totale oppervlakte van ‘nitraatgevoelige gebieden’ in de EU is ten opzichte van de vorige rapportageperiode gestegen met 14%. In verschillende landen zijn er gebieden met waterverontreiniging die niet als ‘nitraatgevoelige gebieden’ zijn aangemerkt.
Conclusies van de Europese Commissie
De huidige mate van uitvoering en handhaving van de maatregelen is niet genoeg om de doelstellingen van de Nitraatrichtlijn te behalen. Strenger optreden op nationaal en regionaal niveau is daarom nodig, aldus de Commissie. De richtlijn vereist dat lidstaten preventieve maatregelen nemen wanneer de waterkwaliteit stagneert.
Nutriëntenverontreiniging door landbouw is in veel lidstaten een punt van ernstige zorg. Sommige landen, zoals Nederland, kampen op het hele grondgebied met een slechte waterkwaliteit en hebben een systemisch probleem met het beheren van nutriëntenverliezen vanuit de landbouw. Voor andere landen gaat het om zogenoemde ‘hotspots’ waar de verontreiniging onvoldoende wordt aangepakt. Nederland is één van de lidstaten die het verst verwijderd zijn van het bereiken van de doelstellingen uit de Nitraatrichtlijn. Het heeft het meeste vee per hectare van de hele EU, met een stijgende trend tussen 2013 en 2019. Daarom moet Nederland dringend extra maatregelen nemen.
Uit het rapport blijkt dat nationale actieprogramma’s erg verschillen in maatregelen en ambitieniveau. Hier moet verandering in komen, lidstaten kunnen meer van elkaar leren. Het is belangrijk om de nationale actieprogramma’s dienen de gevolgen van klimaatverandering in aanmerking te nemen: de droogte in 2018 en 2019 leidde bijvoorbeeld tot een toename van de verontreiniging. Bij droogte groeien planten namelijk minder goed, waardoor ze minder stikstof en fosfor uit de bodem opnemen. Ook wordt minder nitraat in de bodem afgebroken en spoelt er meer weg naar het grond- en oppervlaktewater.
De Commissie wijst erop dat zonder drastische verscherpingen van de bestaande maatregelen op het gebied van nitraat het niet mogelijk is om de doelstellingen van de Kaderrichtlijn Water in 2027 te bereiken. Ook in Nederland moet er op dat vlak nog veel gebeuren. Meer informatie vindt u in deze praktijkvraag.
Volgende stappen
De Europese Commissie komt met initiatieven om de situatie te verbeteren. Allereerst verschijnt in 2022 een actieplan voor geïntegreerd nutriëntenbeheer. Dit actieplan heeft als doel de nutriëntenverontreiniging bij de bron aan te pakken en te bepalen in welke mate de nutriëntenbelasting moet verminderen om de doelstellingen van de Green Deal te behalen.
Ten tweede is een nieuwe Verordening inzake bemestingsproducten voorzien, waarmee het toepassingsgebied van de huidige verordening wordt uitgebreid en organisch-minerale meststoffen in de handel gebracht mogen worden.
Europese financiering is beschikbaar via het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) en Europese fondsen zoals Interreg.
Maar, stelt de Commissie, eerst is het zaak dat de Nitraatrichtlijn beter wordt nageleefd en dat lidstaten de maatregelen nemen die nodig zijn om verontreiniging door nutriënten uit de landbouw aan te pakken en te voorkomen.
BRON
Landbouwpraktijk en waterkwaliteit in Nederland; toestand (2016-2019) en trend (1992-2019), Rijksoverheid
MEER INFORMATIE
Meststoffen, Kenniscentrum Europa Decentraal
Waterbeheer, Kenniscentrum Europa Decentraal