De rechtsstaat is als kernwaarde vastgelegd in het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU) om vrijheid, rechtszekerheid en rechtsgelijkheid te garanderen voor alle Europeanen, maar in hoeverre voldoen de Europese lidstaten aan dit ideaal? In antwoord op deze vraag heeft de Europese Commissie onlangs haar vijfde jaarlijkse rapport over de rechtsstaat in de EU gepubliceerd.
Dit rapport beoordeelt de situatie in alle lidstaten op het gebied van justitie, corruptiebestrijding, mediavrijheid, en institutionele checks and balances (toezichtmechanismes). Voor het eerst sinds de start van de monitoring zijn er ook vier kandidaat-lidstaten, waaronder Albanië en Noord-Macedonië, opgenomen in het rapport. Dit artikel bespreekt de bevindingen over Nederland en de implicaties voor gemeenten, provincies en waterschappen.
Hoofdzaken voor Nederland
De Nederlandse rechtstaat wordt over het algemeen erkend als sterk en stabiel, met een hoog niveau van vertrouwen in de onafhankelijkheid van de rechtelijke macht. Kwesties als de Toeslagenaffaire en de gaswinning in Groningen laten echter ook zien dat burgers in bepaalde gevallen onvoldoende beschermd worden door (en tegen) de overheid. Het rapport van de Europese Commissie benadrukt dat het justitiële systeem zeer gewaardeerd wordt, en noemt enkele positieve ontwikkelingen in Nederland zoals de versterking van het anti-corruptiekader en de toenemende digitalisering van de rechtspraak (in het kader van toegankelijkheid). Tegelijkertijd worden ook nieuwe en bestaande uitdagingen belicht, zoals de noodzaak om personeelstekorten in de rechtspraak aan te pakken, burgers beter te beschermen tegen de staat en de transparantie in de media te verbeteren.
De Commissie moedigt aan om lokale raden, maatschappelijke organisaties en andere belangrijke belanghebbenden te betrekken bij de nationale dialoog over de rechtsstaat.
Justitieel systeem
De Commissie erkent vooruitgang in de digitalisering van de rechtspraak, maar maakt zich zorgen over de financiering van rechtsbijstand alsook de hoge werkdruk en personeelstekorten binnen de rechtsprekende macht. Gemeenten en provincies kunnen een rol spelen in het oplossen van deze problemen door het bevorderen van lokale initiatieven die juridische dienstverlening verbeteren en toegankelijk maken voor inwoners. Ze kunnen de afstand tot rechtspraak op deze manier verkleinen.
Corruptiebestrijding
Nederland heeft stappen gezet om regelgeving rond draaideurconstructies en lobbyactiviteiten van bewindslieden te versterken. De Commissie adviseert om deze hervormingen verder te verdiepen. Gemeenten en provincies moeten hier rekening mee houden bij het opstellen van integriteitsbeleid en transparantie-initiatieven, bijvoorbeeld door het invoeren van striktere regels voor belangenconflicten en het vergroten van de openbaarheid van lokale besluitvorming. Dit draagt niet alleen bij aan het vertrouwen in de overheid, maar versterkt ook de democratische legitimiteit van lokale besluiten.
Mediavrijheid en pluriformiteit
De Commissie wijst op zorgen over de concentratie in de mediamarkt, waarbij mediagroepen verschillende media beheren en grote marktaandelen hebben, en de beperkte transparantie van media-eigendom in Nederland. Gemeenten en provincies kunnen bijdragen aan mediapluriformiteit door lokale media te ondersteunen en ervoor te zorgen dat inwoners toegang hebben tot diverse nieuwsbronnen. Ook is er een taak weggelegd bij het garanderen van de veiligheid van journalisten, iets waar lokale overheden aan kunnen bijdragen door passende maatregelen te nemen.
Checks and balances
Het rapport benadrukt de voortgang in de aanpak van de kinderopvangtoeslagaffaire en roept Nederland op om aanbevelingen van de Staatscommissie rechtsstaat uit het rapport ‘De gebroken belofte van de rechtsstaat’ op te volgen. Het wijst op het belang van de sociale grondrechten van burgers en geeft ook een aantal aanbevelingen die specifiek relevant zijn voor gemeenten zoals het verbeteren van interactie met burgers, een nieuwe benadering van burgerinitiatieven en het invoeren van laagdrempelige contactpunten.
Kortom: de aanbevelingen voor Nederland
Dit alles komt neer op vijf concrete aanbevelingen:
- Justitieel systeem: Aanpak van personeelstekorten en werkdruk in de rechtspraak voortzetten.
- Corruptiebestrijding: Hervorming van regelgeving rond draaideurconstructies afronden en strengere transparantieregels invoeren.
- Mediavrijheid: Versterking van de transparantie van media-eigendom en aanpak van marktconcentratie.
- Checks and balances: Volgen van de aanbevelingen van de Staatscommissie rechtsstaat ter verbetering van de rechtsbescherming.
- Veiligheid van journalisten: Verbeteren van de bescherming en werkomstandigheden van journalisten.
Implicaties voor decentrale overheden
De Commissie moedigt aan om lokale raden, maatschappelijke organisaties en andere belangrijke belanghebbenden te betrekken bij de nationale dialoog over de rechtsstaat. Dit moet niet alleen op nationaal niveau gebeuren, maar ook lokaal en in samenwerking met Europese partners. Daarbij is het belangrijk om burgers actief te betrekken in deze discussies om de rechtsstaat te versterken, iets waar decentrale overheden bij uitstek een belangrijke rol in kunnen vervullen. Gemeenten worden bijvoorbeeld geadviseerd om te investeren in lokale juridische ondersteuning en corruptiepreventie. Provincies kunnen bijdragen aan mediapluriformiteit en toezicht houden op de transparantie van mediabedrijven. Waterschappen en gemeenten kunnen ervoor zorgen dat besluitvormingsprocessen eerlijk en toegankelijk zijn voor alle burgers. Hiermee versterken ze de rechtsstaat op lokaal niveau en dragen ze bij aan het vertrouwen in de overheid.
Bronnen
