Op 11 november 2024 heeft het Interprovinciaal Overleg (IPO) de nieuwe Interprovinciale Gids Digitale Ethiek gepubliceerd. De Gids beoogt het bewustzijn over digitale ethiek te vergroten, waarin praktische toepasbaarheid centraal staat. De publicatie bevat praktijkvoorbeelden en tips die provinciemedewerkers in staat stellen om data en digitale technologieën, zoals artificiële intelligentie, op een verantwoorde manier in te zetten. Niettemin blijft het onduidelijk hoe provincies botsende publieke waarden met elkaar af moeten wegen.
Digitale ethiek betekent volgens de Gids en de Werkagenda Waardengedreven Digitaliseren de inbedding van publieke waarden in het digitale domein. Digitale ethiek stelt de vraag of het inzetten van gegevens en digitale technologieën ethisch wenselijk is op basis van publieke waarden. Deze ethiekvraag is gelijkwaardig aan de vragen of de inzet van gegevens en digitale technologieën technisch mogelijk en juridisch toegestaan is.
Digitale ethiek stelt de vraag of het inzetten van gegevens en digitale technologieën ethisch wenselijk is op basis van publieke waarden.
Provincies en andere decentrale overheden moeten bij gebruik van gegevens of digitale technologieën rekening houden met publieke waarden die de samenleving als belangrijk beschouwt. Sommige publieke waarden zijn als grond- of mensenrechten vastgelegd in het recht, zoals privacy en non-discriminatie.
Voorbeelden van publieke waarden
- Privacybescherming bij het gebruiken en verwerken van (persoonlijke) gegevens
- Doelmatigheid, verantwoording en transparantie van de inzet van digitale technologieën
- Veiligheid en betrouwbaarheid van de inzet van digitale technologieën
- Eerlijkheid, gelijkwaardigheid en inclusie bij de inzet van gegevens en digitale technologieën
- Gezondheid en duurzaamheid als gevolg van digitale technologieën
Digitale ethiek in breder perspectief
Landelijk en decentraal niveau
De Rijksoverheid heeft een geactualiseerde Werkagenda Waardengedreven Digitaliseren 2024 opgesteld waarin de bescherming van publieke waarden aan bod komt. Publieke waarden zoals menselijke waardigheid, autonomie en non-discriminatie moeten centraal staan in het beleid van overheden en bedrijven. Het Ministerie van BZK onderzoekt daarvoor bijvoorbeeld de mogelijkheden voor het ontwikkelen van een verplicht keurmerk dat kan worden gebruikt bij alle publieke digitale aanbestedingen.
Gemeenten hebben al een uitgebreide Handreiking Digitale Ethiek van de Vereniging Nederlandse Gemeenten. Waterschappen kunnen voor de rol van digitale ethiek in hun beleid verwijzen naar de bestuurlijke Vaarkaart Digitale Transformatie van de Unie van Waterschappen en het Waterschapshuis. Daarnaast hebben veel gemeenten ook een ethische commissie opgericht die ondersteuning en advies geeft over ethische kwesties.
Europees niveau
Veel Europese wetgeving in het digitale domein is gebaseerd op het waarborgen van publieke waarden gezien de risico’s van het gebruik van digitale technologieën en gegevensverwerking. Voorbeelden van zulke Europese wetgeving die publieke waarden inbedt in regelgeving zijn de Algemene Gegevensverordening (privacy), de NIS2-Richtlijn (veiligheid, betrouwbaarheid, privacy), de Digitale Toegankelijkheidsrichtlijn (toegankelijkheid, transparantie, deelname) en de AI-Verordening (veiligheid, transparantie, betrouwbaarheid).
Bovendien hebben de wetgevende EU-instellingen in 2023 de Europese verklaring over digitale rechten en beginselen voor het digitale decennium vastgesteld. Deze verklaring legt een aantal Europese waarden vast over de digitale transformatie, met onder meer:
- dienstbaarheid van technologie voor de mens;
- solidariteit en inclusie;
- keuzevrijheid en een eerlijke digitale omgeving;
- deelname aan en toegang tot de digitale openbare ruimte;
- betrouwbare en ethische AI-systemen;
- veiligheid, privacy en zelfbeschikking over gegevens;
- duurzaamheid van digitale producten en diensten.
Publieke waarden tegen elkaar afwegen
Decentrale overheden hebben bij het vormgeven en uitvoeren van digitaliseringsbeleid vaak te maken met botsende publieke waarden. In zulke gevallen moeten zij zelf ethische afwegingen maken om te bepalen welke waarden zij voorrang geven in hun beleid. Zij kunnen daarbij bijvoorbeeld vooraf in gesprek gaan met burgers en betrokkenen om de transparantie en betrokkenheid in hun digitaliseringsbeleid te vergroten en moeilijke (ethische) dilemma’s achteraf te voorkomen.
TikTok op telefoons van provinciemedewerkers
De Interprovinciale Gids geeft een aantal voorbeelden voor het afwegen van botsende waarden. Na het verzoek aan provinciemedewerkers om TikTok van hun telefoon te verwijderen, rees bijvoorbeeld de vraag of dit ethisch wenselijk was. Aan de ene kant is het verzoek ethisch wenselijk, omdat het de veiligheid en betrouwbaarheid van (gevoelige) gegevens over burgers beter beschermt. Aan de andere kant is het verzoek ethisch onwenselijk, omdat het inbreuk doet aan de autonomie van de werknemer, want de werkgever bepaalt hiermee wat een werknemer in zijn privésfeer doet.
Sensortechnologie in de landbouw
Een ander voorbeeld is de inzet van sensortechnologie voor het meten van ammoniakemissie bij varkenshouders in de provincie Noord-Brabant. Aan de ene kant bevordert deze datatoepassing duurzaamheid en luchtkwaliteit (gezondheid en leefbaarheid) en het vertrouwen van boeren in de keuzes die provincieambtenaren maken (transparantie en verantwoording). Aan de andere kant bestaat de kans dat de verzamelde (gevoelige) gegevens lekken met risico’s voor de privacy, veiligheid en betrouwbaarheid van deze digitale technologie. De provincie Noord-Brabant ging daarom samen met belanghebbenden, zoals boeren en omwonenden, in gesprek over de ethische afwegingen bij de inzet van deze sensortechnologie.
Gebrek aan concrete handvatten
De Interprovinciale Gids is een poging om te zorgen voor waardengedreven provinciaal digitaliseringsbeleid aan de hand van concrete voorbeelden. Niettemin blijven concrete handvatten uit, zoals een beleidsvisie met betrekking tot waarden, een waardenprotocol of een stappenplan om ethische afwegingen te kunnen maken. De Interprovinciale Gids is daarbij dus meer een constaterend document dat ethische dilemma’s benoemt dan een hard voorschrijvend beleidsdocument waarop de provincies hun beleid gericht aan kunnen scherpen.
Voorbeelden van veelgebruikte ethische instrumenten
- Provincies en andere decentrale overheden gebruiken verschillende instrumenten om de voorgenomen inzet van data of digitale technologieën in hun beleid ethisch af te wegen. Voorbeelden hiervan zijn:
- dialogen met betrokkenen over de toepassing van een specifieke technologie (begeleidingsethiek);
- groepsgesprekken om een morele vraag te beantwoorden (moreelberaad);
- de Toolbox Ethisch Verantwoorde Innovatie van de Rijksoverheid;
- de Ethische Data Assistent (DEDA) van de Universiteit Utrecht die ondersteuning biedt bij het herkennen van ethische dilemma’s;
- de workshop Goed Digitaal Bestuur van de Datawerkplaats waarin de Universiteit Utrecht samen met decentrale overheden in gesprek gaat over de inzet van digitale technologieën in de publieke sector;
- de Impact Assessment Mensenrechten en Algoritmes (IAMA) van het Ministerie van BZK die overheden helpt bij het afwegen van de voor- en nadelen van het gebruik van algoritmen in hun beleid met inbegrip van ethische afwegingen;
- het Data-Ethiek Volwassenheidsmodel waarmee overheden hun ethische gegevensbeleid kunnen langs de meetlat bestaande uit vijf volwassenheidsniveaus.
Digitale ethiek voor decentrale overheden
Het is lang niet altijd duidelijk hoe decentrale overheden botsende publieke waarden met elkaar moeten afwegen, want dat is vaak niet vastgelegd in de wet of in beleid. Dat komt onder andere doordat iedere situatie een andere oplossing vereist. Decentrale overheden moeten dus zelf per casus nagaan welke waarden zij prioriteren en er bestaat geen ‘one-size-fits-all’-oplossing.
Decentrale overheden moeten zelf per casus nagaan welke waarden zij prioriteren en er bestaat geen ‘one-size-fits-all’-oplossing.
Een voorbeeld van spanningen tussen publieke waarden in de gemeentelijke praktijk is de wens van de gemeente Groningen om generatieve AI in te zetten binnen de organisatie. De Ethische Commissie Data en Technologie van de gemeente adviseerde dat de gemeente eerst de noodzaak, het doel en de risico’s van de digitale assistent Copilot van Microsoft beter in kaart brengen moet brengen voordat het AI-systeem toegepast mag worden.
De gemeente ziet Copilot als een middel om de gevolgen van het groeiende personeelstekort te verkleinen en medewerkers te ondersteunen door bijvoorbeeld automatisch teksten in Word op te stellen en te redigeren (efficiëntie, kostenbesparing en de gezondheid van werknemers). Tegelijkertijd heeft de gemeente nog onvoldoende nagedacht over de potentiële negatieve gevolgen op de betrouwbaarheid, veiligheid, eerlijkheid en duurzaamheid van Copilot en de privacy van burgers.
De Ethische Commissie heeft de gemeente daarom teruggestuurd naar de tekentafel om eerst de (botsende) waarden te verkennen, zodat zij een geïnformeerde ethische afweging kan maken en pas daarna over kan gaan tot uitvoering. De conclusie is dus dat een overzicht van alle betrokken publieke waarden cruciaal is voor de correcte afweging van die waarden.
Bronnen
Interprovinciaal Overleg, De Interprovinciale Gids Digitale Ethiek
Rijksoverheid, Werkagenda Waardengedreven Digitaliseren 2024
Europese Commissie, Raad van EU en Europees Parlement, Europese verklaring over digitale rechten en beginselen voor het digitale decennium
Vereniging Nederlandse Gemeenten, Handreiking Digitale Ethiek
Unie van Waterschappen en het Waterschapshuis, Vaarkaart Digitale Transformatie
Gemeente Groningen, Waar moet de gemeente op letten bij het inzetten van generatieve AI
