Recht op behoorlijk bestuur, recht op leven, en recht op privacy; je vindt ze allemaal terug in het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie. Hierin zijn niet alleen fundamentele rechten verzameld, maar ook andere vrijheden en beginselen waar EU-instellingen en -lidstaten zich aan moeten houden. Sinds 2010 publiceert de Europese Commissie ieder jaar een verslag om in kaart te brengen hoe lidstaten het Handvest in de praktijk brengen; wat gaat er goed, en wat minder goed? Het is in ieder geval duidelijk dat turbulente internationale verhoudingen en verschillende crises het handhaven van grondrechten onder druk zetten, en dat de geldkraan verder open moet.
Grondrechten en financiering
Met de introductie van de Strategie ter versterking van de toepassing van het Handvest van de Grondrechten in de EU, kreeg ieder jaarverslag een thema. Voor 2024 is dat ‘financiering ter bevordering, bescherming en handhaving van de grondrechten’ met een overzicht van geldstromen en projecten.
Het belangrijkste EU-fonds ter ondersteuning van projecten over grondrechten is het CERV (Citizens, Equality, Rights and Values)
Het belangrijkste EU-fonds ter ondersteuning van projecten over grondrechten is CERV (Citizens, Equality, Rights and Values). Dit is ook het enige EU-financieringsprogramma dat hier volledig op gericht is. De begroting beslaat 1,55 miljard euro in de periode 2021-2027 en is daarmee flink groter dan haar voorgangers. Het overzicht van gefinancierde aanvragen laat zien dat het Nederlandse maatschappelijk middenveld hiervan profiteert via diverse projecten, zoals SAMEN en Our Stories Matter. Naast het CERV financieren andere EU-fondsen als JUST, Horizon Europe, Erasmus+, Digital Europe en het Fonds voor Asiel, Migratie en Integratie (AMIF) ook sectorspecifieke projecten. In Nederland heeft AMIF bijvoorbeeld bijgedragen aan onderzoek naar grondrechten en asielprocedures en JUST aan het trainen van juristen in grondrechten en gegevensbescherming.
Voor de meeste organisaties die zich richten op grondrechten blijft nationale, regionale of lokale financiering de belangrijkste financieringsbron. Lidstaten voeren vaak eigen beleid op grondrechten en vullen EU-financiering regelmatig aan met medefinanciering. Daarnaast voorzien ze ook in landelijke ombudspersonen en toezichthoudende instanties. In Nederland is in 2020 het Nationaal Actieplan Mensenrechten opgesteld. Hierin staan concrete actiepunten ter bescherming van grondrechten, zoals het herzien van gesubsidieerde rechtsbijstand. Uit dit plan is ook het Platform Gemeenten en Mensenrechten ontstaan voor de ondersteuning van lokaal grondrechtenbeleid.
Gemeenten zijn in de praktijk vaak de eerste partij die mensen tegenkomen als het gaat om het handhaven van rechten. Ze zijn daarmee onmisbaar voor de uitvoering van het handvest, en zorgen als geen ander dat financiering de juiste organisaties en doelgroepen bereikt op lokaal niveau. Binnen gemeenten zelf zijn de middelen voor grondrechtbescherming vaak verspreid over, en verweven met, verschillende beleidsterreinen. Of het nu gaat om zorg, huisvesting of onderwijs, op ieder gebied zijn er wel relevante initiatieven (denk aan sociale huisvesting of extra inzet voor de WMO) en financieringsmogelijkheden.
Wat gaat er goed?
Het jaarverslag van 2024 over de toepassing van het EU-Handvest van de Grondrechten laat zien dat er vooruitgang is geboekt. Er is meer geld beschikbaar voor de bescherming van grondrechten en er wordt gewerkt aan nieuwe financieringsmethodes met vaste bedragen, mogelijkheden om middelen te delegeren aan partners en meerjarige programma’s. Dit maakt de toegang tot fondsen eenvoudiger en de inzet van geld flexibeler. Daarnaast blijft de Commissie nieuwe beleidsmaatregelen introduceren om de toepassing van het Handvest te versterken. Dit omvat maatregelen voor betere toegang tot rechtssystemen en bescherming tegen discriminatie, evenals beleid om de digitale rechten van burgers beter te beschermen (hierin is Nederland erg actief). Ten slotte is het bereik van het CERV opvallend groot en weet het fonds concreet bij te dragen aan de capaciteitsopbouw van maatschappelijke organisaties; meer dan 60% van de begunstigden valt namelijk in deze categorie.
Wat gaat er minder goed?
Het gebrek aan capaciteit voor de bescherming van grondrechten in de dagelijkse praktijk is een langlopend knelpunt in de uitvoering van het Handvest. De EU-strategie voor de toepassing van het Handvest uit 2020 benoemde dit namelijk al. Ondanks de extra middelen en de impact van het CERV, blijkt uit het verslag dat dit nog steeds een uitdaging is. De organisaties die het dichtste bij mensen staan, hebben meer ondersteuning en financiering nodig om hun werk te kunnen doen. In dit kader valt ook op dat het CERV bij sommige oproepen veel meer aanvragen ontving, dan er geld beschikbaar was. In die gevallen konden maar 8% tot 17% van de voorstellen gehonoreerd worden.
De organisaties die het dichtste bij mensen staan, hebben meer ondersteuning en financiering nodig om hun werk te kunnen doen.
Overige struikelblokken zijn de geografische dekking van financiering, vindbaarheid van informatie, politiek gemotiveerde bezuinigingen in lidstaten, ingewikkelde aanvraag- en rapportageprocessen en de beperkte mogelijkheden voor het verkrijgen van structurele financiering. Vooral kleine, lokale organisaties delven hierdoor het onderspit. Dit vraagt om een betere samenwerking tussen de EU, lidstaten en decentrale overheden. De wisselwerking tussen de EU en de lidstaten verloopt goed, maar decentrale overheden kunnen beter geïnformeerd worden over financieringsmogelijkheden zodat zij op hun beurt weer maatschappelijke organisaties kunnen helpen.
Naast organisatorische uitdagingen heeft Europa ook te maken met crises en maatschappelijke ontwikkelingen, zoals de energiecrisis, de COVID-19 pandemie, toenemende terroristische dreiging en grote vluchtelingenstromen. Dit zet de rechten van diverse bevolkingsgroepen (migranten, minima, chronisch zieken) en de toegang tot basisvoorzieningen onder druk. Deze effecten zijn merkbaar in alle lidstaten en maken het capaciteits- en financieringsprobleem alleen maar groter. Het Handvest biedt weliswaar een kader om deze kwesties aan te pakken, maar gecoördineerde inspanning blijft nodig om dit in goede banen te leiden en dat zal ook in de toekomst niet gratis zijn.