Bij migratie hebben we het over personen die hun eigen land verlaten en zich in een ander land willen vestigen. Dit kan zijn vanwege werk of studie of een verzoek om asiel. Ook op het gebied van migratie is er Europese regelgeving. Hierbij moet onderscheid gemaakt worden tussen migratie binnen de EU en vanuit derde landen.
Onderdanen van een lidstaat van de EU zijn automatisch EU-burgers. Zij kunnen binnen de EU vrij reizen en onder voorwaarden voor langere tijd in andere lidstaten verblijven, bijvoorbeeld om daar te werken. Zij vallen dan onder de regels voor vrij verkeer van personen. De rechten en plichten van EU-burgers zijn uitgewerkt in de Burgerschaprsrichtlijn, zie voor meer informatie de pagina EU-burgerschap.
Personen afkomstig uit een lidstaat buiten de EU, ook wel derdelanders genoemd, vallen onder het Europese asiel- en migratiebeleid. Deze pagina gaat in op het beleid op het gebied van asiel en migratie, opvang en huisvesting van derdelanders, integratie en inburgering en het terugkeerbeleid.
Europees asiel- en migratiebeleid
Asielbeleid heeft betrekking op derdelanders die om internationale bescherming verzoeken, omdat zij in eigen land hun leven niet zeker zijn of vrezen voor vervolging of geweld. Migratie heeft betrekking op personen die bijvoorbeeld vanwege werk, studie of gezinshereniging naar de EU komen. Het Europese migratiebeleid heeft als doel te zorgen voor efficiënt beheer van migratiestromen, billijke behandeling van derdelanders die legaal op het grondgebied van een EU-lidstaat verblijven, en preventie en bestrijding van illegale immigratie en mensenhandel (artikel 79, lid 1 VWEU).
Voor legale migratie bestaat diverse wetgeving voor specifieke groepen derdelanders, hun aankomst en verblijf. Zo kunnen hooggekwalificeerde werknemers onder voorwaarden een werk- en verblijfsvergunning krijgen, de Europese blauwe kaart, op grond van de Kennismigrantenrichtlijn. Daarnaast zijn er richtlijnen voor studenten en onderzoekers, seizoenswerkers en voor overplaatsing van derdelanders binnen een onderneming. Ook het recht op gezinshereniging is vastgelegd in een Europese richtlijn.
Het migratie- en asielpact
In 2024 heeft de Europese Unie een asiel- en migratiepact gesloten. Dit bestaat uit 10 wetgevingsbesluiten die samen voor een gehele hervorming van het migratie- en asielmanagement in de EU moeten zorgen. Het Pact richt zich voornamelijk op strengere grenscontrole aan de buitengrenzen van de EU, snellere asielprocedures, striktere regels voor terugkeer en het beperken van asielzoekers die binnen de EU doorreizen. De regels uit het Pact worden per 12 juni 2026 van toepassing (met uitzondering van de Verordening De EU-verordening inzake hervestiging en toelating op humanitaire gronden, die al van toepassing is).
Deze wetgeving heeft vooral effect op de lidstaten en niet direct op de decentrale overheden. Echter, vanwege de rol van gemeenten in de opvang en huisvesting van asielzoekers kan het Pact indirect ook voor hen gevolgen hebben. Ten eerste omdat het de instroom van asielzoekers in Nederland kan beïnvloeden door strengere screening aan de buitengrenzen, wat relevant is voor het aantal opvangplekken dat nodig is in Nederlandse gemeenten. Daarnaast moet het vereenvoudigen van asiel- en terugkeerprocedures ervoor zorgen dat opvang van kortere duur is en snellere doorstroom mogelijk wordt.
Wetgeving onder het migratie- en asielpact
Het pact is verdeeld in drie takken: het goed beheer van aankomst, het vormen van efficiënte en uniforme asielprocedures en de eerlijke lastenverdeling tussen de lidstaten. Het omvat bijvoorbeeld de Verordening asielprocedures en Verordening asielnormen, die de beoordeling van asielaanvragen stroomlijnt en een verplichte grensprocedure instelt. Ook gaat het in op de terugkeergrensprocedure, die de terugkeer regelt van personen van wie de asielaanvraag is afgewezen. De Verordening asiel- en migratiebeheer bepaalt welke lidstaat verantwoordelijk is voor de behandeling van een verzoek om asiel.
Voor gemeenten is met name de Richtlijn opvangvoorzieningen (2024/1346) uit het Migratie- en Asielpact van belang, die uniforme regels en normen bevat voor de opvang van asielzoekers. Het wordt bijvoorbeeld gemakkelijker om de bewegingsvrijheid van de asielaanvrager te beperken indien zij een onderduikrisico vormen (risico dat zij zonder toestemming vertrekken naar een andere lidstaat). Daarnaast worden de sociale zekerheidsnormen voor asielzoekers verhoogd. Zo moet toegang tot de arbeidsmarkt na maximaal zes maanden verleend worden. Ook worden de eisen gesteld aan de beschikbare gezondheidszorg, juridische dienstverlening en onderwijs en zijn er waarborgen voor personen met specifieke behoeften, waaronder kinderen.
EU-financiering voor asiel en migratie
Het Europese Fonds voor Asiel, Migratie en integratie (AMIF) heeft tot doel om bij te dragen aan het beheer van migrantenstromen en de uitvoering van het gemeenschappelijke asiel- en immigratiebeleid. Ook decentrale overheden kunnen een beroep doen op financiering vanuit AMIF, bijvoorbeeld voor projecten op het terrein van asiel en opvang of integratie van derdelanders.
Opvang en huisvesting
De voorwaarden voor de huisvesting van statushouders worden met name geregeld in het nationale recht. Op grond van de Huisvestingswet is de gemeente verantwoordelijk voor de huisvesting (art. 28). Afhankelijk van de grootte van een gemeente worden statushouders door het Rijk toegewezen aan een gemeente (de taakstelling). In veel gevallen zorgen woningcorporaties voor de daadwerkelijke huisvesting.
Bij opvang en huisvesting van asielzoekers is de al genoemde Richtlijn opvangvoorzieningen (2024/1346) uit het Migratie- en Asielpact van belang. Deze richtlijn, die in 2026 van kracht wordt, bevat uniforme regels en normen.
Opvang van Oekraïners
Miljoenen Oekraïense vluchtelingen hebben een tijdelijke verblijfsvergunning in een EU-lidstaat dankzij de Richtlijn Tijdelijke Bescherming (RTB), (2001/55/EG). Deze Richtlijn geeft Oekraïense vluchtelingen rechten en plichten die verschillen van die van vluchtelingen uit andere landen. Voor meer informatie over de Richtlijn en de toepassing ervan in Nederland, zie de pagina FAQs Vluchtelingen uit Oekraïne.
Gerelateerde praktijkvraag
Huisvesting en andere rechtsgebieden
Bij huisvesting van statushouders is het van belang dat de aanbestedingsregels worden gevolgd, bijvoorbeeld als een gemeente opdracht geeft om nieuwe woningen voor statushouders te bouwen of bestaande gebouwen wil grondig wil aanpassen voor deze groep. Zie voor meer informatie de pagina migratie en aanbesteden.
Gerelateerde praktijkvraag
Daarnaast kunnen de staatssteunregels relevant zijn bij de huisvesting van vluchtelingen, bijvoorbeeld wanneer de gemeente een lening wil verschaffen aan een woningcorporatie of een pand beschikbaar wil stellen. Meer informatie vindt u op de pagina migratie en staatssteun.
Integratie en inburgering
Integratie is onderdeel van sociaal beleid en daarmee hoofdzakelijk een nationale aangelegenheid. De EU kan hierbij ondersteunen door het beschikbaar stellen van financiering en het opstellen van algemene richtlijnen – zoals het actieplan voor integratie en inclusie voor 2021-2027, dat ingaat op de uitdagingen voor integratie en inclusie van migranten en EU-burgers, zoals op het gebied van onderwijs, werkgelegenheid, gezondheid en huisvesting. Het actieplan roept bijvoorbeeld ertoe op dat migranten en EU-burgers met een migratieachtergrond toegang hebben tot betaalbare huisvesting, waaronder sociale huisvesting. Overheden moeten discriminatie op de huizenmarkt tegengaan.
Het Europese Hof van Justitie oordeelde in zaak C158/23 (Keren) dat een overheid onder voorwaarden een asielstatushouder de verplichting mag opleggen om deel te nemen aan en te slagen voor een inburgeringsexamen. Bij het niet slagen voor het inburgeringsexamen mag echter alleen in zeer uitzonderlijke gevallen een boete worden opgelegd, zoals wanneer blijkt dat er sprake is van een bewezen en aanhoudend gebrek aan bereidheid tot integratie. De boete moet evenredig zijn en mag geen buitensporige financiële last leggen op de betrokken persoon.
Op de integratiewebsite van de Europese Commissie is informatie te vinden over goede (lokale en regionale) voorbeelden op het gebied van migratie en financieringsmogelijkheden voor integratie.
Terugkeerbeleid
Als een asielaanvraag wordt afgewezen, zal de asielzoeker in de meeste gevallen moeten terugkeren naar het land van herkomst. De Europese Terugkeerrichtlijn (2008/115/EG) bevat onder andere regels rondom het terugkeerbesluit, vrijwillige terugkeer en de termijn hiervoor, en verwijdering. Uit jurisprudentie van het Europese Hof van Justitie blijkt dat ook een illegale derdelander die zich in de uitzettingsprocedure bevindt, heeft recht op basisvoorzieningen zoals onderdak en voedsel, zoals sommige Nederlandse gemeenten aanbieden.
Decentrale relevantie
Gemeenten en provincies hebben te maken met Europese wet- en regelgeving op het gebied van asiel omdat gemeenten samen met de provincie verantwoordelijk zijn voor de opvang van vluchtelingen. Provincies ondersteunen de gemeenten bij het vinden van geschikte locaties en bij het bieden van noodzakelijke voorzieningen zoals onderdak, toegang tot zorg of onderwijs. Gemeenten hebben de regie over de integratie van statushouders en dienen te zorgen voor passende huisvesting voor statushouders.
