Decentrale overheden zijn zelf verantwoordelijk voor de naleving van staatssteunregels. Worden deze regels overtreden, dan kleven hier een aantal risico’s aan. Een aanmelding van steun bij de Europese Commissie is (met uitzondering van de vrijstellingen) verplicht als aan de staatssteuncriteria is voldaan.
Er zijn drie gevallen van onrechtmatige staatssteun die kunnen worden onderscheiden:
- de steun wordt niet aangemeld maar wordt wel uitgevoerd;
- de steun wordt uitgevoerd voordat goedkeuring van de Commissie is verkregen;
- de steun is gegeven in strijd met een negatief besluit of in strijd met de voorwaarden die staan in een goedkeurend besluit.
Wanneer de steun aan de voorwaarden van punt drie voldoet, is de steun onrechtmatig én onverenigbaar met de interne markt. Onrechtmatige staatssteun kan aan de orde gesteld worden bij de Commissie, de nationale rechter of het Hof van Justitie van de Europese Unie. Soms lopen er meerdere trajecten tegelijkertijd.
Europese Commissie
De Commissie kan staatssteun onrechtmatig en onverenigbaar met de interne markt verklaren. Steun kan ook onrechtmatig maar toch verenigbaar met de interne markt verklaard worden. Dit kan in bepaalde situaties leiden tot een besluit tot terugvordering van de steun.
De Commissie kan naar aanleiding van een klacht of op eigen initiatief een onderzoek starten naar de rechtmatigheid van de staatssteun. Tijdens dit onderzoek kan de Commissie een bevel tot opschorting van de steun, tot voorlopige terugvordering van de steun of tot inlichtingenverstrekking geven. Bij niet-nakoming van deze besluiten kan de Commissie zich rechtstreeks tot het Hof van Justitie van de EU wenden om nakoming af te dwingen. Dit kan leiden tot het opleggen van een boete en/of dwangsom (artikel 108 lid 2 VWEU).
Nationale rechter
De nationale rechter kan door iedereen worden gevraagd om handhaving van de standstill-bepaling af te dwingen. Derden kunnen de nationale rechter vragen om steun op te schorten of terug te vorderen. Een dergelijk verzoek kan door de nationale rechter gehonoreerd worden als deze vaststelt dat de steunmaatregel in strijd met de standstill-bepaling wordt uitgevoerd voordat deze is goedgekeurd door de Commissie. Of de steun verenigbaar is met de interne markt, wordt niet beoordeeld door de nationale rechter. Dit oordeel is voorbehouden aan de Commissie.
Hof van Justitie EU
Het Europees Hof van Justitie kan worden ingeschakeld door de Commissie wanneer een lidstaat een besluit van de Commissie niet of onjuist uitvoert. De Commissie kan dan nakoming van het besluit eisen. Het Hof kan in een dergelijke procedure aan de lidstaat een (aanzienlijke) dwangsom of boete opleggen. Ook een lidstaat kan zich tot het Hof wenden, namelijk wanneer de lidstaat het niet eens is met een besluit van de Commissie. Een lidstaat kan in dat geval beroep aantekenen tegen het besluit bij het Gerecht, dat onderdeel is van het Hof van Justitie.
Besluiten van de Commissie zijn altijd gericht aan de lidstaat. Decentrale overheden in Nederland die zelfstandig beroep instelden zijn niet-ontvankelijk verklaard, omdat zij hierdoor geacht werden niet rechtstreeks en individueel geraakt te zijn.
Sanctie onrechtmatige steun
De sanctie die decentrale overheden opgelegd kunnen krijgen wanneer zij onrechtmatige steun verlenen, is het herstellen van de situatie zoals die was vóór de steunverlening, Het hoofddoel van de terugvordering van onrechtmatig betaalde staatssteun is het opheffen van de verstoring van de mededinging. Deze verstoring komt voort uit het concurrentievoordeel dat door de onrechtmatige steun wordt verschaft. Meestal betekent terugvordering van de steun terugvordering vanaf het moment dat de steun beschikbaar kwam tot de datum van de terugbetaling en alle genoten rentevoordelen. De begunstigde zou anders immers geld moeten lenen tegen marktvoorwaarden, inclusief rente.
Wet NErpe
De wet NErpe heeft gevolgen voor decentrale overheden wanneer zij de staatssteunregels overtreden. Volgens deze wet heeft het Rijk namelijk de bevoegdheid om decentrale overheden wettelijk te verplichten de staatssteunregels na te leven. De boete/dwangsom die het Rijk wordt opgelegd bij het niet naleven van de Europese regels, zal daardoor bij de verantwoordelijke decentrale overheid verhaald kunnen worden.
