Sociale criteria en milieuoverwegingen kunnen een manier zijn om ervoor te zorgen dat ondernemers voldoen aan de toepasselijke verplichtingen op dit gebied (artikel 18 lid 2 Richtlijn 2014/24). Het integreren van sociale aspecten bij aanbesteden valt onder de noemer ‘maatschappelijk inkopen’. Dit speelt een steeds belangrijkere rol bij aanbestedingen van decentrale overheden. Door werken, diensten en leveringen duurzaam in te kopen wordt er rekening gehouden met milieu en sociale omstandigheden. Op deze pagina wordt ingegaan op de verschillende fases van het opnemen van sociale criteria. Daarnaast wordt er meer informatie gegeven over social return.
Opnemen van sociale criteria
Sociale criteria kunnen in verschillende fasen van het aanbestedingsproces worden opgenomen:
- bij het vaststellen van de eisen van een opdracht;
- bij de selectie van leveranciers, dienstverleners of aannemers;
- bij het gunnen van de opdracht;
- in de uitvoeringsbepalingen van het contract.
1. Vaststellen eisen van de opdracht
In deze fase staat centraal wát de decentrale overheid wil aanschaffen. De eisen van de opdracht moeten dus bepaald worden. Hierbij kan de aanbestedende dienst sociale overwegingen (ook wel sociale criteria genoemd) laten meespelen. Wel geldt dat de verdragsbeginselen altijd nageleefd moeten worden. Er mag niet gevraagd worden om een specifiek sociaal keurmerk. Echter kunnen de onderliggende technische specificaties hiervan wel gebruikt worden.
Voorbeelden van sociale criteria zijn:
- toegankelijkheid voor gehandicapten;
- veiligheidsvereisten;
- vereisten die te maken hebben met de uitvoering van de opdracht (zoals het verplichten van het gebruik van arbo-vriendelijke technische hulpmiddelen).
2. Selectiefase
Tijdens de selectiefase kunnen in de uitsluitingscriteria en geschiktheidseisen ook sociale aspecten verwerkt worden. Gegadigden kunnen bijvoorbeeld uitgesloten worden als zij niet hun sociale bijdrage hebben geleverd. Ook kunnen geschiktheidseisen worden gesteld. Deze mogen niet discrimineren, moeten proportioneel zijn en verband houden met het voorwerp van de opdracht. Sociale overwegingen kunnen alleen worden meegenomen in de technische geschiktheidseisen als de realisatie van het contract specifieke expertise vereist op sociaal gebied.
3. Gunningsfase
Wanneer er gebruik wordt gemaakt van de ‘beste prijs-kwaliteitsverhouding’ of ‘laagste kosten op basis van kosteneffectiviteit’ methode, kunnen sociale gunningscriteria worden toegepast.
Voorwaarden hiervoor zijn dat de gunningscriteria:
- verbonden zijn met het voorwerp van het contract;
- geen onbeperkte keuzevrijheid toekennen aan de aanbestedende dienst;
- uitdrukkelijk worden vermeld in de aankondiging van het contract en de inschrijvingsdocumenten;
- overeenstemmen met de fundamentele beginselen van het Unierecht.
4. Uitvoering van de opdracht
Wanneer een aanbestedende dienst wil dat de opdrachtnemer bijkomende sociale doelstellingen realiseert, kunnen contractuele bepalingen over de uitvoering van de opdracht worden opgenomen. Deze bepalen hoe de opdracht uitgevoerd moet worden. Sociale overwegingen kunnen ingelast worden in de contractuele bepalingen, mits ze:
- verband houden met de uitvoering van de opdracht;
- uitdrukkelijk worden vermeld in de aankondiging van de opdracht;
- in overeenstemming zijn met het Europees recht.
Sociale voorwaarden
De overheid wil met sociale voorwaarden internationaal bijdragen aan betere arbeidsomstandigheden in de productieketen. Daarom heeft de Rijksoverheid sociale voorwaarden opgesteld voor aankopen boven de Europese aanbestedingsdrempels.
Social return
Decentrale overheden kunnen bij het verstrekken van opdrachten de opdrachtnemer verplichten of stimuleren om een deel van het aanbestedingsbedrag te besteden aan banen, stages of leerwerkplekken voor kwetsbare groepen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan gehandicapten en langdurig werklozen. Dit wordt ook wel ‘social return’ genoemd. Deze social return bevordert de herintegratie van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt en kan op verschillende manieren worden vormgegeven.
Vaak wordt social return toegepast in de vorm van een prestatie-eis (ook wel contract-eis genoemd). De social return-verplichting wordt dan in het contract opgenomen, zodat duidelijk is voor de opdrachtnemer dat deze uitgevoerd dient te worden. De inzet van de opdrachtnemer op het gebied van social return wordt uitgedrukt in een waarde die gelijk is aan een bepaald percentage van de opdrachtwaarde, meestal als 5%-regeling. Dit wordt tegenwoordig aangeduid als de klassieke uitvoeringsvariant van social return. Het Rijk streeft hierin naar 5% social return per aanbesteding. Dit is binnen het rijk verplicht gesteld voor diensten (bijvoorbeeld catering en schoonmaakwerk) en werken (bijvoorbeeld het aanleggen van een weg of de onderhoud van een gebouw) boven de €250,000,-. Het doel van 5% social return is uitgestippeld in het Kabinetstandpunt over social return bij het Rijk uit 2011. Naast de klassieke uitvoeringsvariant kan echter ook gekozen worden voor de nieuwe werkwijze op dit vlak, genaamd ‘Maatwerk voor Mensen’. In tegenstelling tot de standaardvorm van de klassieke uitvoeringsvariant biedt dit meer vormvrije handvatten op maatwerk voor social return. Hierin is social return een overkoepelend doel dat met verschillende middelen kan worden nagestreefd.
Handreikingen
Er zijn echter meer mogelijkheden. Op de website van PIANOo zijn verschillende handreikingen voor social return te vinden, waaronder een handreiking van de VNG. Hierin wordt duidelijkheid gegeven over hoe gemeenten social return kunnen inzetten om sociale problematiek aan te pakken. De handreiking schetst de mogelijkheden voor beleid, uitvoering, monitoring en regionale samenwerking op het gebied van social return.
Gids Sociaal kopen
In de Europese aanbestedingsrichtlijnen staat het instrument van social return niet direct beschreven. Wel heeft de Europese Commissie gerelateerd informatiemateriaal uitgebracht, zoals de tweede editie van de Gids Sociaal kopen uit 2020. In de Gids staan onder meer de mogelijkheden voor het gebruik van sociale overwegingen bij overheidsopdrachten beschreven. In 2020 heeft DG Grow tevens twee handboeken gepubliceerd, namelijk ‘Buying for social impact’ en ‘Making socially responsible public procurement work: 71 good practice cases’. Deze handboeken gaan over ervaringen van Europese landen met de inzet van overheidsopdrachten om sociale doelstellingen te bereiken. Meer informatie over de handboeken vindt u in dit nieuwsartikel.
Voor meer informatie over het social return beleid in overeenstemming met privacy regels kunt u onze praktijkvraag raadplegen.